ทำไมบางคนได้รับยาต้านเศร้ากลุ่ม SSRI หรือ SNRI แล้วรู้สึกกังวลมากขึ้น (Eva – อิศวาพร)

คำตอบของคำถามนี้ จะทำให้ตระหนักเรื่องสำคัญ 2 ข้อที่คนไม่ค่อยทราบเลยค่ะคือ

1. ซึมเศร้าไม่ได้มี serotonin ต่ำทั้งสมอง

2. Hippocampus (ในภาพ) ไม่ได้ทำหน้าที่แค่ความจำ

.

Hippocampus เป็นอวัยวะที่ลึกอยู่ในสมองส่วนกลีบขมับ มักจะได้ชื่อว่า สมองที่ช่วยนึกช่วยจำ ซึ่งเพจนี้นำเสนอบ่อยมาก แต่อันที่จริง มันมีส่วนหน้ากับส่วนหลังค่ะ

ส่วนหลัง (dorsal hippocampus: dHPC): ส่วนนี้แหละค่ะ ที่ทำหน้าที่สร้างความจำระยะยาว และเรียกใช้ความทรงจำ

ส่วนหน้า (ventral hippocampus: vHPC): ส่วนนี้คือจุดที่เกี่ยวกับบทความนี้ค่ะ ทำหน้าที่ประเมินภัยคุกคาม แล้วประสานการตอบสนองต่อภัยนั้น

.

อธิบายแล้วดูวิชาการจ๋า ยกตัวอย่างดีกว่าค่ะ

.

ขณะเดินในที่เปลี่ยว ได้ยินเสียงฝีเท้าตามหลัง

→ เสียงส่งผ่านหูชั้น

→ สมองรับเสียงรับรู้ ความหมาย

→ ส่งข้อมูลมาให้ vHPC และ Amygdala

Hippocampus รับข้อมูลมา พร้อมกับดึงประสบการณ์ต่างๆ เกี่ยวกับบริบทนี้ เข้ามาประเมิน ‘เสียงฝีเท้า’ ว่าระดับของภัยมันเยอะขนาดไหน

→ vHPC ประเมินว่า ‘เป็นภัย’

→ ประสานงานสมองหลายจุด เช่น

Amygdala: สร้างความรู้เชิงลบขึ้นมา ถ้าประเมินแล้วว่ายังห่างสร้าง ‘กังวล’ ถ้ารู้สึกเป็นภัยมากขึ้นสร้าง ‘กลัว’ ถ้าอยู่ระดับประชิด จะโดนในอีกไม่ช้าสร้าง ‘แพนิก’

vmPFC: ช่วยประมวลผล แล้วขยายสัญญาณย้ำที่ amygdala

BNST: กระตุ้นวงจรคิดซ้ำ + ประสานงานระบบประสาทอัตโนวัติ: ทำให้ตอบสนองต่อภัยนานระดับนึง

นั่นเลยทำให้ บางคนได้ยินเสียงฝีเท้า แล้วกังวล บางคนกลัว บางคนแพนิก หรือบางคนเฉยๆ ขึ้นกับ Hippocampus ส่วน vHPC ประเมินบริบทและประสบการณ์ (Emotional/Context processing)

.

จุดสำคัญที่เกี่ยวกับบทความนี้มากๆ คือ Hippocampus ทั้งสองบริเวณ จะถูกควบคุมด้วย ‘ฝูงเซลล์ประสาท’ ที่หลั่งสารสื่อประสาท serotonin ค่ะ ซึ่งส่งตรงมาจากศูนย์ serotonin ที่ก้านสมอง (dorsal Raphe nuclei: DRN)

ซึ่งในคนที่เป็นซึมเศร้านั้น serotonin ที่กระตุ้นสองบริเวณนี้ มันเสียหายไม่เท่ากันค่ะ

เซลล์ประสาทที่ปล่อย serotonin กระตุ้น hippocampus ส่วนความจำ (dHPC): ฝ่อลงค่ะ ทำให้หลั่ง serotonin น้อยลง จึงเป็นสาเหตุหนึ่งที่ทำให้โรคซึมเศร้า ทำให้ความจำแย่ลงมาก

แต่เซลล์ประสาทที่ปล่อย serotonin กระตุ้น hippocampus ส่วนเตือนภัย(vHPC): มักไม่ฝ่อค่ะ บางคนเพิ่มการเชื่อมต่อด้วยซ้ำ โดยเฉพาะที่เป็นทั้งซึมเศร้าและวิตกกังวล

.

เกิดอะไรขึ้นเมื่อได้รับยาต้านเศร้ากลุ่ม SSRI (sertraline, fluoxetine, escitalopram) หรือ SNRI (venlafaxine)?

.

มันก็จะเพิ่ม serotonin แบบทั่วๆ ค่ะ

ผลคือเพิ่ม serotonin ส่วนที่ต่ำ ให้กลับมาปกติ เช่น จุดที่ควบคุมอารมณ์ และจุดที่ควบคุม hippocampus ที่กล่าวไป ทำให้เกิดผลการรักษา (แต่จะดีขึ้นชัดเจน ตอนที่ serotonin สูงพอจนกระตุ้นการงอกเซลล์ประสาท อ่านใน comment นะคะ)

.

แต่มันจะเพิ่ม serotonin จุดที่ปกติอยู่แล้ว ให้สูงขึ้นชั่วคราวได้ โดยเฉพาะตรง hippocampus ที่เตือนภัยนี่แหละค่ะ

ทำให้สมองส่วนนี้ ประสานงานเตือนภัย รุนแรงขึ้น มีปัญหาใดๆ เข้ามา ถูกตรวจจับเป็นภัยได้ง่ายกว่าปกติ ดึงมาคิดวนไปวนมา กระสับกระส่าย กระวนกระวาย นอนไม่หลับได้

เหตุการณ์นี้ไม่ได้เกิดกับทุกคน เพราะบางคนก็มีจุดนี้ serotonin ต่ำ หรือไม่ก็ serotonin ที่พุ่งขึ้นเฉียบพลัน มีระบบย้อนกลับมายับยั้งการหลั่ง ทำให้กลับมาปกติได้ไว

แต่คนที่เกิดมักจะช่วง 1-2 สัปดาห์แรกจากการเริ่มยาค่ะ แล้วจะหายไปเอง เพราะ serotonin จุดที่สูงผิดปกติ จะถูกระบบควบคุมให้กลับมาหลั่งเท่าเดิม (negative feedback – presynaptic regulation)

.

.

สรุปนะคะ:

โรคซึมเศร้า ไม่ได้มี serotonin ต่ำทั้งสมอง มันต่ำแค่จุดที่ควบคุมอารมณ์ ความจำเท่านั้นค่ะ ทำให้พอกินยาต้านเศร้าที่เพิ่ม serotonin ส่งผลให้จุดที่มี serotonin ปกติ จะเด้งขึ้นไปสูงขึ้น จุดนึงคือสมอง hippocampus บริเวณที่ประสานงานเตือนภัย ผลคือทำให้บางคนมีอาการวิตกกังวลมากขึ้น กระสับกระส่ายมากขึ้นได้ แต่มักจะเป็นแค่ช่วงแรกๆ 1-2 สัปดาห์ ก่อนที่ระบบมันจะปรับตัวตามปกติ

ซึ่งผู้ใดที่เป็นและทนไม่ไหว กลับไปพบจิตแพทย์ เพื่อปรับโดสยา หรือเพิ่มยากลุ่มที่มีฤทธิ์คลายกังวลได้ค่ะ แต่อย่าหยุดยาไปเลยนะคะ โดยเฉพาะในรายที่เป็นหนัก เพราะมันหนทางที่ฟื้นฟูสภาพสมองกลับมาได้ไวที่สุด ดึงศักยภาพกลับมา เพื่อให้มีแรงไปไปปรับพฤติกรรมด้านอื่นค่ะ